Bài viết được dịch từ The Price of Gold - National Geographic Magazine 1/2009 của tác giả Brook Lamer, ảnh chụp của Randy Olson.
Trước những biến động của thị trường và đồng đô la Mỹ, giá vàng chưa bao giờ cao hơn thế.
Bị lôi cuốn bởi hy vọng làm giàu nhanh chóng, các thợ mỏ bất hợp pháp tải những "bao tiền" - quặng vàng - từ dòng sông Pra ở Ghana. Họ vắt kiệt sức để đáp ứng cơn khát vàng trên toàn thế giới và để lại sau lưng cảnh quan bị phá hủy sau khi bị khai thác cạn kiệt. | Cũng như biết bao người Inca từ xa xưa, Juan Apza cũng bị ám ảnh bởi vàng. Đi xuống đường hầm lạnh giá sâu đến 17.000 feet trong dãy Peruvian Andes, người thợ mỏ 44 tuổi nhét một nắm lá coca vào miệng để tiếp thêm sức mạnh trước những cơn đói và sự mệt mỏi chắc chắn sẽ kéo đến. Suốt 30 ngày mỗi tháng, Apaza kiệt quệ, không được trả công, đi vào sâu bên trong khu mỏ này, đào sâu xuống dưới một sông băng bên trên ngôi làng cao nhất thế giới, La Rinconada. Trong 30 ngày, anh đối điện với những nguy hiểm đã giết chết nhiều thợ mỏ trước đó - những vụ nổ, ngộ độc khí gas, sập hầm để lấy được lượng vàng phục vụ nhu cầu thế giới. Apaza làm tất cả những việc này không công do đó vào hôm nay, ngày thứ 31, anh và những thợ mỏ đi cùng được giao một ca, khoảng 4 tiếng hoặc nhiều hơn một chút, để đẩy ra ngoài và giữ lấy lượng đá nhiều nhất mà đôi vai mệt mỏi của họ có thể mang về. Tất cả vận hành trong một hệ thống may rủi cổ đại vẫn còn phổ biến trong ngọn núi Andes với tên gọi cachorreo, đây được xem như phương thức trả lương cho thợ mỏ: một bao đá có thể chưa một lượng vàng đáng kể hoặc nếu như thường ngày thì chỉ là một lượng rất ít. |
Apaza vẫn đang đợi thần may mắn gõ cửa. "Có thể hôm nay sẽ trúng lớn đấy." anh nói, nụ cười lấp lánh để lộ một chiếc răng được bọc vàng. Để nâng cao lợi thế của mình, người thợ mỏ đã chuẩn bị sẵn thứ mà anh gọi là "sự đền đáp với đất mẹ": một chai pisco, một loại rượu địa phương, được đặt gần miệng của khu mỏ, một vài lá coca nhét nhanh dưới một cục đá và vài tháng trước, một con gà trống được hiến tế bởi thầy cúng trên đỉnh núi linh thiêng. Giờ đây, dẫn đầu đoàn người tiến vào trong đường hầm, anh lẩm nhẩm lời cầu nguyện bằng tiếng bản địa Quechua cầu khẩn thần linh cai quản ngọn núi và lượng vàng bên trong. "Bà ấy là Người đẹp ngủ trong rừng của chúng tôi" Apaza nói, gật đầu về phía con đường quanh co trong ngọn núi phủ tuyết phía trên khu mỏ. "Không có lời chúc phúc của bà ấy, chúng tôi có thể chẳng bao giờ tìm thấy vàng hoặc mang nó ra khỏi đây an toàn." Chính xác thì đây không phải là El Dorado (thành phố vàng trong truyền thuyết ở Nam Mỹ). Nhưng trong hơn 500 năm những lớp kim loại lấp lánh bị chôn dấu bên dưới những tảng băng tại nơi đây, ở độ cao ba dặm trên mực nước biển, đã lôi kéo nhiều người đến vùng đất này ở Peru. Trong đó người khai phá đầu tiên là người Inca, bộ tộc đã xem thứ kim loại mãi mãi rực rỡ là "giọt mồ hôi của mặt trời"; tiếp theo là người Tây Ban Nha mà lòng tham của họ đối với bạc và vàng đã dẫn đến cuộc chinh phục Tân thế giới. Nhưng chỉ đến bây giờ, khi giá vàng leo thang - tăng 235% so với tám năm trước - thì 30.000 người mới kéo đến La Rinconada, biến khu trại đơn độc dành cho người khai thác trước kia trở thành khu ổ chuột bẩn thỉu ở trên đỉnh thế giới. Bị thiêu đốt bởi vận may và nỗi thất vọng, nhấn chìm trong những chất thải độc hại và sự hỗn độn của chính nó, mảnh đất không người giờ tràn ngập những kẻ mộng mơ và gian manh nóng lòng làm giàu nhanh chóng, bất chấp điều đó sẽ hủy hoại môi trường sống cùng chính bản thân họ. Hoàn cảnh nghe có vẻ ảm đạm nhưng La Rinconada chỉ là một trong những dấu hiệu đầu tiên của một hiện tượng hoàn toàn hiện đại: cơn sốt vàng thế kỷ 21. | Với mức giá hiện tại (1/2009), mỗi thỏi vàng 28 pound được lưu trữ tại ngân hàng Dự trữ liên bang New York trị giá hơn $335.000. Bên trong những văn phòng mái vòm nhộn nhịp những giao dịch mua bán vàng giữa các khách hàng. Sức hấp dẫn của vàng chiếm lĩnh khu phố Chennai vào tháng Chín, trước khi mùa cưới tại Ấn Độ bắt đầu và mức tiêu thụ đồ trang sức lên đến đỉnh điểm. Ấn Độ là một trong các quốc gia tiêu thụ vàng nhiều nhất. Người dân nước này mua vàng để đầu tư cũng như làm đồ trang sức. Người dân ở khu làng Ituri kiệt quệ vì chiến tranh tại nước Cộng hòa Dân chủ Congo cố vét lượng vàng còn lại trong một hầm mỏ được đào cách đây nhiều thập kỷ bởi một công ty từ Bỉ. Cho đến gần đây, những nhóm vũ trang đã kiểm soát những khu mỏ giàu có ở Ituri để có vàng mua vũ khí. |
Không một yếu tố nào có thể lôi cuốn và dày vò trí tưởng tượng của con người hơn thứ kim loại lấp lánh được biết đến với ký hiệu hóa học Au. Trong hàng ngàn năm, khao khát được sở hữu vàng đã đưa con người đến những hành động cực đoan, những cuộc chiến tranh và chinh phạt tàn khốc, những đế chế và đơn vị tiền tệ hùng mạnh, san bằng đồi núi và rừng cây. Vàng không phải là yếu tố cần cho sự sống của loài người; thực ra nó có rất ít công dụng thực tế. Cho đến bây giờ, ưu điểm chính của vàng - tỷ trọng cùng tính dễ dát mỏng cùng với vẻ đẹp lấp lánh trường tồn - đã biến nó trở thành một trong những thứ hàng hóa được thèm muốn nhất thế giới, biểu tượng tối thượng của vẻ đẹp, sự giàu có và bất tử. Từ các Pharaoh (những người khăng khăng đòi được chôn cùng thứ họ gọi là "xác thịt của Thượng đế" ) cho đến những kẻ tìm đến Tân thế giới để tìm kiếm vàng vào năm 1849 (cơn khát điên cuồng của họ đối với những mỏ kim loại quý đã gây dựng nên vùng Tây Mỹ) đến các nhà tài chính (những người đã nghe theo lời khuyên của ngài Isaac Newton biến vàng trở thành nền tảng của nền kinh tế thế giới): Gần như mọi tầng lớp xã hội bất kể tuổi tác đã đầu tư vào vàng bằng một sức mạnh gần như hoang đường.
Sự gắn bó quá mức của con người với vàng lẽ ra không nên tồn tại trong thế giới hiện đại. Một vài nền văn hóa vẫn tin rằng vàng có thể đem đến cuộc sống vĩnh hằng và mọi quốc gia trên thế giới trong đó Hoa Kỳ là nước cuối cùng đã chấm dứt chế độ bản vị vàng vào năm 1971, thứ bị John Maynard Keynes chế giễu là "dấu tích man rợ". Nhưng ánh sáng lấp lánh của vàng không chỉ vẫn tồn tại mà còn trở nên rực rỡ dựa vào sự bất ổn toàn cầu. Giá vàng từng ở mức 271$/ounce vào 10/09/2001 đã đạt mức 1.023$ vào 03/2008, và có thể vượt qua ngưỡng này một lần nữa. Ngoài vấn đề về mức giá quá cao, vàng cũng lặp lại vai trò của mình như một nơi trú ẩn an toàn trong thời kỳ khó khăn. Vai trò của vàng được đề cao trong thời gian gần đây, được khởi nguồn một phần bởi cuộc tấn công khủng bố 11/9, lại càng bị phóng đại bởi sự tụt dốc của đồng Đô la Mỹ và nỗi lo lắng quá mức trước bóng ma khủng hoảng kinh tế toàn cầu. Trong năm 2007 nhu cầu đã vượt xa sản lượng khai thác đến 59%. "Vàng luôn có thứ ma thuật như vậy" Peter L. Bernstein, tác giả cuốn sách Sức mạnh của vàng (The power of gold) nhận định. "Nhưng có một điều không bao giờ được làm rõ là liệu chúng ta đang sở hữu vàng hay vàng đã có được chúng ta."
Trong khi những nhà đầu tư đổ xô vào các loại quỹ mới được đảm bảo bằng vàng, đồ trang sức vẫn chiếm khoảng 2/3 lượng cầu, lập ra kỷ lục mới với 53,5 tỷ đô được bán ra trên toàn cầu vào năm 2007. Ở Mỹ, một cuộc vận động của các nhà hoạt động xã hội mang tên "Không còn vàng bẩn" nhằm thuyết phục nhiều nhà bán lẻ trang sức hàng đầu dừng việc bán vàng được khai thác từ các mỏ gây ra nguy hại nghiêm trọng về mặt xã hội cũng như môi trường sống, nhưng những công ty này không muốn làm mất lòng những khách hàng lớn như Ấn Độ, nơi nỗi ám ảnh về vàng đã trở thành một phần của nền văn hóa, và Trung Quốc, nước đã vượt qua Mỹ trở thành quốc gia tiêu thụ vàng đứng thứ hai trên thế giới. Với tất cả sự mê hoặc của mình, vàng đang hủy hoại con người cùng môi trường sống với tốc độ chưa từng có. Một phần trong thách thức này và cũng là một yếu tố tạo nên sức hút của vàng chính là số lượng rất ít được khai thác. Trong suốt chiều dài lịch sử, chỉ từng có 161.000 tấn vàng được đào lên, vừa đủ để lấp đầy 2 bể bơi theo tiêu chuẩn Olympic. Hơn một nửa được khai thác từ 50 năm trước. | Sau khi lớp vỏ ngoài bằng thủy ngân bị nung chảy, một gam vàng có thể đem lại cho 25$ cho một thợ mỏ Indonesia trong khi sức khỏe của họ phải ngầm trả một cái giá đắt. Sử dụng thủy ngân để tách vàng ra khỏi đá, hàng triệu nhóm nhỏ các thợ mỏ trên thế giới đã hít phải hơi độc trong quá trình luyện kim, đặt bản thân họ vào nguy cơ bị tổn thương hệ thân kinh cũng như gene di truyền. Lượng thủy ngân còn lại ở dạng lỏng ngấm vào lớp trầm tích của những con sông và thảm thực vật, đầu độc chuỗi thức ăn tại địa phương. |
Giờ đây những nơi có lớp trầm tích trù phú nhất đã nhanh chóng cạn kiệt trong khi người ta hiếm khi tìm được các mỏ mới. Những vỉa quặng vàng dài hàng trăm dặm ở Nam Phi hay vàng tự nhiên với kích thước quả cherry ở California đã không còn nữa. Hầu hết lượng vàng có thể khai thác tồn tại với số lượng nhỏ bị chôn vùi ở những vùng hẻo lánh và dễ bị tổn thương trên thế giới. Đó chỉ là lời mời gọi dẫn đến sự hủy diệt. Thế nhưng có không ít những thợ mỏ sẵn sàng chấp nhận.
(Còn tiếp...)